Monday, April 11, 2011

scienceinsanskrit.blogspot.com

माझ्या नवीन  Blog    scienceinsanskrit.blogspot.com   जरूर भेट द्या. संस्कृत मधील शास्त्रीय संदर्भ उदाहरणार्थ भौतिकशास्त्र , रसायनशास्त्र , जीवशास्त्र, खगोलशास्त्र या सर्वांचे वेदातील संदर्भ आणि आपल्या पूर्वजांनी फार वर्षांपूर्वीच लावलेले शोध बघून तुम्ही नक्कीच आश्चर्यचकित होताल , हे ज्ञान सर्वान पर्यंत पोहचण्यासाठी केलेला हा वैयक्तिक प्रयत्न !!

Monday, March 28, 2011

नाटककार- नाटक-काल-कृती

१)भास -(इसवीसनपूर्व ५वे शतक )
रचना-  अ) प्रतिमा,अभिषेक,-रामायणावर आधारित 
           )दूतवाक्य,दूतघटोत्कच,मध्यमव्यायोग,पंचरात्र ,कर्णभारम्,उरुभंग -महाभारतावर आधारित 
            )बालचरित -हरिवंशावर आधारित
            ड)अविमारक,चारुदत्त-लोककथावर आधारित
            इ )प्रतिज्ञायौगान्धरायणस्य,स्वप्नवासवदत्त-उदयनकथेवर आधारित 

२)शूद्रक-(इसवीसनपूर्व १ले /२रे शतक)
रचना-मृच्छकटिक
३)अश्वघोष - (इसवीसन१ले शतक)
 रचना-शारीपुत्रप्रकरण
४)कालिदास - (इसवीसन ४/५वे  शतक)
 रचना-माल्विकाग्निमित्रम् , विक्रमोर्वशीयम् ,अभिज्ञानशाकुंतल
५)विशाखदत्त - (इसवीसन ४/६ वे  शतक)
  रचना-मुद्राराक्षस
६)भट्टनारायण- (इसवीसन ७ वे  शतक)
  रचना-वेणीसंहार
७)श्रीहर्ष -(इसवीसन ७ वे  शतक)
 रचना-रत्नावली ,प्रियदर्शनी ,नागानंद
८)भवभूती -(इसवीसन ८ वे  शतक)
  रचना- महावीरचरित, मालतीमाधव, उत्तररामचरित
९)मधुसूदन /दामोदरभट्ट-(इसवीसन ९ वे  शतक)
  रचना-हनुमन्नाटकम्
१०)मुरारी- (इसवीसन ९ वे  शतक)
  रचना-अनर्घराघव

 

Friday, March 18, 2011

संस्कृत परिचय (१)

संस्कृत भाषा ही सर्व भाषांचे मूळ किंवा उगमस्थान आहे हे असे मानले जाते. प्राचीन काळी आर्य लोक भारतात आले. त्यांची भाषा संस्कृत होती. या भाषेतच वेदवाङ्मय, रामायण, महाभारत, विविध शास्त्रीय ग्रंथ, काव्य, नाटके, कथा इत्यादी विपुल साहित्य निर्माण झाले. ही अत्यंत अभिमानास्पद गोष्ट आहे.
पण ही संस्कृत भाषा फार अवघड, क्लिष्ट आहे अशी एक समजूत आहे. अर्थात त्यात काही तथ्य नाही. कारण असे की कोणतीही भाषा सोपी किंवा अवघड अशी नसते. तर तिच्याकडे बघण्याचा आपला दृष्टिकोन किंवा चष्मा जसा असतो त्यावर ते अवलंबून असते. हिरव्या चष्म्यातून पाहिले तर हिरवे दिसते आणि लाल चष्म्यातून पाहिले तर लाल दिसते.
जगात अनेक प्रकारचे लोक आहेत. त्यांच्या भाषा वेगवेगळया आहेत. सर्वजण एकमेकांशी बोलतात. आपल्या मनातले विचार इतरांपर्यंत पोहोचविण्याचा प्रयत्न करतात. त्यासाठी हावभाव, हातवारे, बोलीभाषा तसेच लेखनाचाही वापर केला जातो. सर्व भाषांची लेखनाची पद्धत म्हणजेच लिपी सारखी नसते. कुणाची चित्रलिपी, कुणाची देवनागरी, कुणाची रोमन तर कुणाची आणखी काही. शिवाय प्रत्येक भाषेची बोलण्याची ढब, उच्चारपद्धती निराळी असते. आपण लहानमोठया वाक्यांचा वापर करून, आवाजातील चढउतारांचा वापर करून आपले म्हणणे इतरंसमोर मांडू शकतो. जे बोलण्याचे तेच लेखनाचे. जसे बोलतो तसे लिहूही शकतो.
स्वर व व्यंजने
संस्कृतची लिपी देवनागरी आहे. आपली मराठीचीही तीच लिपी असल्याने तिची मूळाक्षरेसुद्धा सारखीच आहेत. संस्कृतमध्ये एकूण ४६ मूळाक्षरे आहेत. त्यात स्वर व व्यंजने असे दोन भाग पडतात.
१. स्वर - ज्यांचा उच्चार स्वतंत्रपणे केला जातो त्यांना `स्वर' म्हणतात. स्वर एकूण १३ आहेत.
अ आ इ ई उ ऊ ऋ ऋ लृ ए ऐ ओ औ.
`अं' म्हणजे `अनुस्वार' व `अ:' म्हणजे `विसर्ग' हे केवळ स्वरांच्या आधारानेच येतात. म्हणून त्यांना `स्वरादी वर्ण' किंवा `स्वराश्रित' असे म्हणतात.
र्‍हस्व, दीर्घ व संयुक्त असे स्वरांचे तीन प्रकार आहेत.
र्‍हस्व स्वर - अ, इ, उ, ऋ, लृ
दीर्घ स्वर - आ, ई, ऊ, ऋ
संयुक्त स्वर - ए, ऐ, ओ, औ
(दोन स्वरांचा मिळून संयुक्त स्वर तयार होतो.)
(उदा. अ + इ = ए, अ + ए = ऐ, अ + उ = ओ, अ + ओ = औ)
२. व्यंजने - ज्यांचा उच्चार स्वरांच्या मदतीशिवाय होत नाही त्यांना `व्यंजने' म्हणतात.
व्यंजने एकूण ३३ आहेत.
त्यांचे पाच वर्ग पाडण्यात आले आहेत.
क वर्ग - क् ख् ग् घ् ङ्
च वर्ग - च् छ् ज् झ् ञ्
ट वर्ग - ट् ठ् ड् ढ् ण्
त वर्ग - त् थ् द् ध् न्
प वर्ग - प् फ् ब् भ् म्
य् र् ल् व् श् ष् स् ह् ही आठ व्यंजने सुटी ठेवली आहेत.
प्रत्येक वर्गात पाच व्यंजने येतात. (लक्षात ठेवायला सोपी म्हणून संस्कृत व्याकरणकार `पाणिनी' याने व्यंजनांची वर्गवारी केली आहे.) प्रत्येक वर्गातील पहिल्या दोन व्यंजनांना `कठोर व्यंजने' म्हणतात तर प्रत्येक वर्गातील पुढच्या तीन व्यंजनांना `मृदू व्यंजने' म्हणतात. प्रत्येक वर्गातील शेवटच्या व्यंजनाचा उच्चार नाकातून होत असल्याने त्याला `अनुनासिक' म्हणतात. य् र् ल् व् ह् ही `मृदू व्यंजनांच्या' तर श् ष् स् ही व्यंजने `कठोर व्यंजनांच्या' यादीत येतात.
अशा ह्या वर्णांच्या मिश्रणातून शब्द बनतात. अनेक शब्दांचे मिळून एक वाक्य बनते. प्रत्येक वाक्यात एखादी तरी कृती सांगितलेलीअसते. ती कृती म्हणजे क्रिया ज्या शब्दातून सांगितली जात त्या शब्दाला `क्रियापद' म्हणतात. ती क्रिया करणारा असतो त्याला `कर्ता' म्हणतात. ज्यावर ती क्रिया केली जाते त्याला `कर्म' असे म्हणतात. म्हणजे कर्ता, कर्म, क्रियापद आणि त्यांची सजावट करणारे इतर शब्द यांनी मिळून वाक्य बनते. जसे कुटुंबात कर्ती व्यक्ती ही कुटुंबप्रमुख असते. तसे प्रत्येक वाक्यात क्रियापद हे मुख्य असते.

संस्कृत परिचय (२ )

१. वाक्य - माणसांचे विचार एकमेकांना कळविण्याचे प्रमुख साधन म्हणजे भाषा हे होय. बोलणाऱ्याच्या मनातील विचार वाक्यामधून व्यक्त होतो. वाक्य हे एक किंवा अनेक शब्दांचे मिळून बनलेले असते. नाम, सर्वनाम, विशेषण, अव्यय, क्रियापद असे वाक्याचे विविध भाग असतात. त्यातील क्रियापद या प्रमुख भागाचा आपण अगोदर विचार करु.
२. धातू - क्रियापदाच्या मूळ रुपाला धातू असे म्हणतात. धातूंचे १ ते १० असे दहा गट केलेले आहेत. त्यांनाच `गण' असे म्हणतात. त्यांची वर्गवारी दोन प्रकारात केलेली आहे. पहिल्या प्रकारात १, ४, ६, १० या गणातील धातू येतात. तर दुसऱ्या प्रकारात २, ३, ५, ७, ८, ९ या गणातील धातू येतात.
धातूंचे एकूण १० गण
पहिला प्रकार - १, ४, ६, १०
दुसरा प्रकार - २, ३, ५, ७, ८, ९
या नंतर प्रत्येक गणाचे आणखी एका पध्दतीने वर्गीकरण केलेले असते.
१.     परस्मैपद २. आत्मनेपद ३. उभयपद

प्रत्येक धातू वरील तीन प्रकारांपैकी कोणत्या तरी एका प्रकारचा असतो.
प्रत्यय - धातू हा मूळ रुपात आहे तसा वाक्यात क्रियापद म्हणून वापरला जात नाही. धातूला ठराविक अक्षरांची जोड द्यावी लागते. धातूच्या पुढे लाावल्या जाणाऱ्या ह्या अक्षरांनाच `प्रत्यय ' असे म्हणतात. जसे मराठीमधील `करणे ' हे मूळ क्रियापद आपण बोलताना किंवा लिहिताना आहे तसे वापरत नाही. तर त्याला काही ठराविक प्रत्यय लावतो. उदा. - करते, करतो, केले, कर, करीन, करतील इत्यादी. तसेच शब्द सुद्धा आपण आहे त्या स्वरूपात वापरत नाही. त्यांना सुद्धा विशिष्ट अर्थ सांगण्यासाठी विशिष्ट प्रत्यय लावले जातात. उदा. - `फळ 'हा मूळ शब्द असला तरी तो आहे तसा आपण वापरत नाही. तर फळे, फळाला, फळाने, फळांपासून, फळाचा इत्यादी.
प्रत्येक गणासाठी त्याला १. परस्मैपद २. आत्मनेपद ३. उभयपद असे वेगवेगळे प्रत्यय लावले जातात. ज्याप्रमाणे काही शाळांमध्ये विद्यार्थी (फक्त मुले ) असतात. तर काही शाळांमध्ये विद्यार्थिनी (फक्त मुली) असतात. मात्र काही शाळांमध्ये विद्यार्थी आणि विद्यार्थिनी दोघेही असतात. त्याप्रमाणे प्रत्ययांच्या प्रकारानुसार प्रत्येक धातूची विभागणी केलेली असते. फक्त परस्मैपदाचे प्रत्यय लागणाऱ्या धातूंना `परस्मैपदी धातू ' असे म्हणतात. तर फक्त आत्मनेपदाचे प्रत्यय लागणाऱ्या धातूंना `आत्मनेपदी धातू ' असे म्हणतात. परस्मैपदी प्रत्यय व आत्मनेपदी प्रत्यय असे दोन्ही प्रत्यय लागणाऱ्या धातूंना `उभयपदी धातू 'म्हणतात.
वचन - सर्व भाषांमध्ये वचनांचे एकवचन व बहुवचन असे दोनच प्रकार आढळतात. एका वस्तूच्या वा व्यक्तीच्या निर्देशासाठी एकवचन तर एकापेक्षा अधिक वस्तूंच्या वा व्यक्तींच्या निर्देशासाठी बहुवचन वापरले जाते. परंतू याबाबतीत संस्कृतमध्ये मात्र थोडा वेगळेपणा आहे. येथे एकवचन, द्विवचन व बहुवचन अशी तीन वचने आहेत. त्यामुळे क्रियापदाच्या वचनांची पण तीन रुपे आढळतात.
कर्ता - आपण नेहमी स्वत:बद्दल किंवा प्रत्यक्ष समोरच्या व्यक्तीशी अथवा तिसऱ्याच कोणत्या तरी व्यक्तीबद्दल, वस्तुबद्दल बोलत असतो. विधान करत असतो. क्रियापदाच्या रुपावरुन तो क्रिया करणारा कर्ता कोण आहे हे समजू शकते. ज्यावेळी मी, आम्ही दोघे किंवा आम्ही सर्वजण यापैकी कोणताही कर्ता असतो तेव्हा त्याला `प्रथमपुरुषी कर्ता 'असे म्हणतात. जेव्हा तू, तुम्ही दोघे, तुम्ही सर्वजण यापैकी कोणताही कर्ता असतो तेव्हा त्याला `द्वितीयपुरुषी कर्ता 'असे म्हणतात व जेव्हा तो (पुंलिंग), ती (स्त्रीलिंग), ते (नपुंसकलिंग) व त्यांची द्विवचने आणि बहुवचने यापैकी कोणताही कर्ता असतो तेव्हा त्याला `तृतीयपुरुषी कर्ता ' असे म्हणतात. हीच गोष्ट खालील तक्त्यावरुन अधिक स्पष्ट होईल.
 
  एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथम पुरुष अहम् आवाम् वयम्
  (मी) (आम्ही दोघे) (आम्ही सर्वजण)
द्वितीय पुरुष त्वम् युवाम् यूयम्
  (तू) (तुम्ही दोघे) (तुम्ही सर्वजण)
तृतीय पुरुष (पुंलिंग) स: तौ ते
  (तो) (ते दोघे) (ते सर्वजण)
तृतीय पुरुष (स्त्रीलिंग) सा ते ता:
  (ती) (त्या दोघी) (त्या सर्वजणी )
तृतीय पुरुष (नपुंसकलिंग) तद् ते तानि
  (ते) (ती दोघे) (ती सर्वजण)

संस्कृत परिचय (३ )

विकरण - ज्याप्रमाणे प्रत्येक राष्ट्न्नचा स्वत:चा स्वतंत्र ध्वज असतो, त्याप्रमाणे प्रत्येक धातूला स्वत:ची अशी ओळखण्याची खूण ठरवून दिलेली आहे. या खुणेलाच `विकरण' असे म्हणतात. प्रथम धातूंची रूपे करताना मूळ धातूला विकरण जोडून प्रथम धातूचे अंग तयार केले जाते व नंतर त्याला त्या त्या काळाप्रमाणे आणि अर्थानुसार प्रत्यय लावले जातात.
पहिल्या गटातील धातू व त्यांचे विकरण पुढील प्रमाणे-
गण विकरण

प्रथम अ
चतुर्थ य
षष्ठ अ
दशम अय
दुसऱ्या गटातील धातू व त्यांचे विकरण पुढील प्रमाणे-
गण विकरण

व्दितीय विकरण नाही
तृतीय धातूला व्दित्व
पंचम नु
सप्तम न
अष्टम उ
नवम ना
प्रथम व षष्ठ गणाचे विकरण `अ' हे समान आहे. परंतु षष्ठ गणातील `अ' या विकरणामुळे धातूमधील उपान्त्य स्वरात कोणताही बदल घडवून आणला जात नाही. त्यामुळे त्याला अविष्कारक (बदल घडवून न आणणारे ) विकरण असे म्हणतात. प्रथम गणातील `अ' विकरणामुळे मात्र धातूंच्या उपान्त्य स्वरात बदल घडवून आणला जातो. म्हणून त्याला विकारक (बदल घडवून आणणारे) विकरण असे म्हणतात. षष्ठ गणातील धातू संख्येने कमी आहेत. त्यामुळे केवळ पुन्हा पुन्हा वाचण्याने ते लक्षात ठेवले जातात.
काळ - वाक्यातील क्रियापदाच्या रुपावरुन ती क्रिया केव्हा घडली ते समजते. म्हणजे फळ पडते. या वाक्यातील क्रियापदावरुन विधान करण्याच्या वेळी म्हणजे `वर्तमानकाळी' क्रिया घडते असे समजते. या वाक्यातील क्रियापदावरुन विधान करण्याच्या वेळेपूर्वी म्हणजे भूतकाळी पडण्याची क्रिया घडली असे कळते. या वाक्यातील क्रियापदावरुन विधान करण्याच्या वेळेनंतर म्हणजे भविष्यकाळी पडण्याची क्रिया घडणार असल्याचे समजते. याप्रमाणे क्रियापदाच्या रुपावरुन त्याचा वर्तमानकाळ, भूतकाळ, भविष्यकाळ समजतो. तसेच क्रियापदाच्या रुपावरुन इच्छा, आज्ञा, विनंती, उपदेश, शक्यता इत्यादी गोष्टी सुध्दा समजतात. त्यांना अर्थ असे म्हणतात. संस्कृत भाषेत आज्ञार्थ, विध्यर्थ, आशीर्वादार्थ व संकेतार्थ असे चार अर्थ आहेत. त्यापैकी आज्ञार्थ व विध्यर्थ यांचाच वापर अधिक प्रमाणात केला जातो. वर्तमानकाळ, भूतकाळ (अनद्यतन किंवा प्रथम भूतकाळ), आज्ञार्थ व विध्यर्थ याची रुपेच अभ्यासाला किंवा पाठांतरासाठी असतात.
वर्तमानकाळाचे प्रत्यय -
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथम पुरुष मि व: म:
द्वितीय पुरुष सि थ: थ
तृतीय पुरुष ति त: अन्ति
क्रियापदाचे रुप = मूळधातू + विकरण + प्रत्यय
पठति = पठ् + अ + ति
उदाहरणादाखल प्रथम गणाच्या पठ् (पठति) = वाचणे ह्या धातूची रुपे खालील प्रमाणे होतात.

  एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथम पुरुष (अहं) पठामि (आवां) पठाव: (वयम्) पठाम:
  (मी वाचतो) (आम्ही दोघे वाचतो) (आम्ही सर्वजण वाचतो)
द्वितीय पुरुष (त्वं) पठसि (युवां) पठथ: (यूयं) पठथ
  (तू वाचतोस) (तुम्ही दोघे वाचता) (तुम्ही सर्वजण वाचता)
तृतीय पुरुष (पुंलिंग) (स:) पठति (तौ) पठत: (ते) पठन्ति
  (तो वाचतो) (ते दोघे वाचतात) (ते सर्वजण वाचतात)
तृतीय पुरुष (स्त्रीलिंग) (सा) पठति (ते) पठत: (ता:) पठन्ति
  (ती वाचते) (त्या दोघी वाचतात) (त्या सर्वजणी वाचतात)
तृतीय पुरुष (नपुंसकलिंग) (तद्) पठति (ते) पठत: (तानि)पठन्ति
  (ते वाचते) (ती दोघे वाचतात)) (ती सर्वजण वाचतात)
तृतीय पुरुषाची एकवचन, द्विवचन, बहुवचन ही तीनही रुपे पुंलिंग, स्त्रीलिंग व नपुंसकलिंगी कर्ता असला तरी सारखीच असतात. त्यामुळे पाठ करताना ती एकदाच म्हणावी लागतात. तसेच कंसात दिलेली कर्त्यांची रुपे पण वर्तमानकाळ, भूतकाळ, आज्ञार्थ व विध्यर्थात समानच असतात. ती गृहीत धरलेली असतात. तसेच प्रथम पुरुष, द्वितीय पुरुष व तृतीय पुरुष हेही सर्वत्र समान असल्याने तेही प्रत्येकवेळी म्हणावे लागत नाही.
पठामि, पठाव:, पठाम:
पठसि, पठथ:, पठथ
पठति, पठत:, पठन्ति
या प्रमाणे एकाखाली एक अशा तीन ओळी लक्षात ठेवाव्यात.
काही धातूंच्या मूळ रुपात थोडा बदल करुन नंतर विकरण लावले जाते. हा बदल ठरवून दिलेला असतो. या बदलाला `आदेश' असे म्हणतात.
उदा. मूळधातू - गम्, आदेश - गच्छ्
गच्छति = गच्छ् + अ + ति
धातूंना आदेश असेल तर तो त्यांचा मूळ रूपाच्या पुढे कंसात लिहून दाखविला जातो. गम् (गच्छ्). केवळ माहीत असावेत म्हणून प्रत्यय दिलेले आहेत. ते स्वतंत्रपणे पाठ करण्याची गरज नसते.

संस्कृत परिचय (४)

क्रियापदाचे रुप = मूळधातू + विकरण + प्रत्यय
पठति = पठ् + अ + ति
तृतीय पुरुषाची एकवचन, द्विवचन, बहुवचन ही तीनही रुपे पुंलिंग, स्त्रीलिंग व नपुंसकलिंगी कर्ता असला तरी सारखीच असतात. त्यामुळे पाठ करताना ती एकदाच म्हणावी लागतात. तसेच कंसात दिलेली कर्त्यांची रुपे पण वर्तमानकाळ, भूतकाळ, आज्ञार्थ व विध्यर्थात समानच असतात. ती गृहीत धरलेली असतात. तसेच प्रथम पुरुष, द्वितीय पुरुष व तृतीय पुरुष हेही सर्वत्र समान असल्याने तेही प्रत्येकवेळी म्हणावे लागत नाही.

पठामि, पठाव:, पठाम:
पठसि, पठथ:, पठथ
पठति, पठत:, पठन्ति
या प्रमाणे एकाखाली एक अशा तीन ओळी लक्षात ठेवाव्यात.
उदाहरणादाखल प्रथम गणाच्या पठ् (पठति) = वाचणे ह्या धातूची रुपे खालील प्रमाणे होतात.
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथम पुरुष (अहं) पठामि (आवां) पठाव: (वयम्) पठाम:
(मी वाचतो) (आम्ही दोघे वाचतो) (आम्ही सर्वजण वाचतो)
द्वितीय पुरुष (त्वं) पठसि (युवां) पठथ: (यूयं) पठथ
(तू वाचतोस) (तुम्ही दोघे वाचता) (तुम्ही सर्वजण वाचता)
तृतीय पुरुष (स:) पठति (तौ) पठत: (ते) पठन्ति
(तो वाचतो) (ते दोघे वाचतात) (ते सर्वजण वाचतात)
(सा) पठति (ते) पठत: (ता:) पठन्ति
(ती वाचते) (त्या दोघी वाचतात) (त्या सर्वजणी वाचतात)
(तद्) पठति (ते) पठत: (तानि)पठन्ति
(ते वाचते) (ती दाघे वाचतात) (ती सर्वजण वाचतात)

काही धातूंच्या मूळ रुपात थोडा बदल करुन नंतर विकरण लावले जाते. हा बदल ठरवून दिलेला असतो. या बदलाला `आदेश' असे म्हणतात.
उदा. मूळधातू - गम्, आदेश - गच्छ्
गच्छति = गच्छ् + अ + ति
धातूंना आदेश असेल तर तो त्यांचा मूळ रूपाच्या पुढे कंसात लिहून दाखविला जातो. गम् (गच्छ्). केवळ माहीत असावेत म्हणून प्रत्यय दिलेले आहेत. ते स्वतंत्रपणे पाठ परण्याची गरज नसते.
वर्तमानकाळ, प्रथम भूतकाळ, आज्ञार्थ व विध्यर्थ असे चार वेगवेगळे प्रकारचे प्रत्यय असतात. पण १, ४, ६, १० या चारही गणातील धातूंना लागणारे हे सर्व प्रत्यय समानच असतात. फक्त विकरण वेगवेगळे असते.
प्रथम भूतकाळ (अनद्यतन भूतकाळ) - ही रुपे करताना धातूच्या मूळरूपापूर्वी `अ' लावला जातो.
प्रथम भूतकाळाचे प्रत्यय -
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथम पुरुष अम् व म
द्वितीय पुरुष स् तम् त
तृतीय पुरुष त् ताम् अन्
आज्ञार्थ -
आज्ञार्थाचा उपयोग हुकूम, आज्ञा, विनंती, इच्छा इत्यादी अनेक अर्थ व्यक्त करण्यासाठी होतो.
आज्ञार्थाचे प्रत्यय -
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथम पुरुष आनि आव आम
द्वितीय पुरुष - तम् त
तृतीय पुरुष तु ताम् अन्तु
आज्ञार्थी द्वितीय पुरुषी एकवचनाचा परस्मैपदी प्रत्यय `हि' आहे. परंतू १, ४, ६, १० या गणात त्याचा लोप होता. त्यामुळे तेथे कोणताही प्रत्यय लावला जात नाही.
विध्यर्थ -
विध्यर्थाचा उपयोग विनंती, इच्छा, प्रार्थना, शक्यता तसेच भविष्यकाळ दर्शविण्यासाठी केला जातो.
विध्यर्थाचे प्रत्यय -
एकवचन द्विवचन बहुवचन
प्रथम पुरुष इयम् इव इम
द्वितीय पुरुष इ: इतम् इत
तृतीय पुरुष इत् इताम् इयु: